इंजीनियरिंग मार्फत रोजचे प्रश्न कसे सोडवावे

इंजीनियरिंग मार्फत रोजचे प्रश्न कसे सोडवावे असे लोभी गावातल्या मुलांना शिकविणाऱ्या २३ वर्षीय कृष्ण ची कथा - सांगत आहेत

मुलांच्या कल्पनाशक्तीला वाव आणि योग्य मार्गदर्शन मिळालं तर किती गोष्टी घडू शकतात ते कृष्णा थिरुवेंगदम च्या गोष्टीतून लक्षात येईल.
23 वर्षांचा कृष्णा SBI youth for india fellow च्या माध्यमातुन महाराषट्रातल्या एका खेड्यात फेलो म्हणून हजर झाला. भंडारा जिल्ह्यातलं तुमसर तालुक्यातलं लोभी हे ते गाव. जेमतेम 3000 लोकवस्तीचं. तंत्रज्ञान वापरून गावासाठी काही नवं करता येईल का, त्यांच्या गरजांवर काही उपाय सापडतील का हे या फेलोशिपच उद्दीष्ट होतं. पण गावात गेल्यावर कृष्णाला जाणवलं कि इथं कुठलीही गोष्ट बाहेरच्या माणसांनं येऊन सांगितली तर ती टिकेल, लोक ऐकतील असं नाही. तर त्यापेक्षा गावातील लोकांनी त्यांच्याच कल्पनेतून काही उपाय शोधले तरच ते कायमस्वरूपी टिकतील आणि वापरले जातील.

कृष्णानं मग सुरुवात केली ती मुलं आणि तरुणांपासून. योग्य आणि गरजेचं तंत्रज्ञान त्यांना शिकवलं . त्यांच्या रोजच्या गरजा आणि अडचणींवर उपाय शोधण्याचं काम तो त्यांच्या सोबातच करू लागला.

लोभी जिल्हा परिषद शाळेच्या 6 वी ते 8 वी च्या मुलांसोबत त्याचं काम सुरु झालं. काही काळात त्याच्या या कामाची माहिती आजूबाजूला पोहोचली आणि आज तो 6 वी ते 12 वी च्या 80 मुलांसोबत काम करतो आहे.

पहिल्या टप्प्यात त्यानं विज्ञानातील काही सोपे प्रयोग मुलांना करून दाखवले. ते बघून मुलांची उत्सुकता चाळवली गेली. मग दुसऱ्या टप्प्यात त्यानं कार, हायड्रॉलीक लिफ़्ट आणि जॅक, मिक्सर आणि छोटी मशिन्स बनवून दाखवली. हे दाखवत असतानाच तांत्रिक जोडण्या त्यातील विज्ञान अशी सगळी माहिती या मॉडेल्स मधूनच दिली. काही काळातच मुलांनी स्वतःच मॉडेल्स बनवायला सुरुवात केली. तिसऱ्या टप्प्यात कृष्णानं त्यांना त्यांच्या कल्पना लिहून काढायला सांगितल्या. रोजच्या येणाऱ्या अडचणीतून मुक्त होण्यासाठी कोणती मॉडेल्स बनवाल हेही विचारलं. यावेळी मुलांनी खरोखरच विसमयकारक कल्पना मांडलेल्या होत्या.

यावेळी मग कृष्णाने मुलांना स्थानिक वस्तूच मॉडेल्स करण्यासाठी पुरवल्या. महत्त्वाचं म्हणजे आता त्यानं मुलांना प्रयोग करण्यासाठी पूर्ण वाव, अवकाश दिलं. तो स्वतः त्यातून बाहेर पडला. मग मुलांनी स्वतंत्रपणे हे प्रयोग केले. यातून त्यांनी गूळ तयार करण्याचं मशीन, हातानं वापरता येईल असं भात काढणी मशीन तयार केलं. विशेष म्हणजे हातानं चालवता येईल असं washing मशिनही मुलांनी बनवलं. वीज कपातीच्या गावातील नेहमीच्या संकटासाठी हे उपयुक्तच. यासाठी त्यांनी सहज उपलब्ध होणारं करवत, खिळे, हातोडी, प्लायवूड आणि बांबू हे साहित्य वापरलं. एका बॉक्सला दोन्हीकडून मध्ये बांबू लावला. एका बाजूने सायकलचा गियर बांबू फिरवण्यासाठी बसवला गेला. हे हातानं चालवायचं मशीन तयार झालं. पण आता हेच मशीन सायकलवर बसवून पायानं पॅडल मारत वापरता येईल का याची चाचपणी मुलं आणि कृष्णा करत आहेत. म्हणजे नदीवर कपडे घेऊन जायचं. पेटीत कपडे, पाणी आणि साबण पावडर टाकायची आणि सायकल चालवत घरी यायचं. पोहोचेपर्यंत कपडे धुऊन झालेले असतील आणि वेळ वाचेल.

अशी किंवा अशीच इतर मशिन्स बनवण्यासाठी लागणारं साहित्य यांविषयी एक हॅन्डबुक काढायचं आता कृष्णाच्या मनात आलं आहे. अर्थात यांविषयी इंटरनेटवर बरीच माहिती उपलब्ध असली तरी ती तांत्रिक भाषेत. पण मुलांना ते त्यांच्या स्थानिक भाषेत मिळालं तर ते काम अधिक सोपं होईल असं त्याला वाटतं. तसंच तो गावात एक इनोव्हेटिव्ह स्टुडीओ उभा करायच्या तयारीत आहे. रीतून मुलांना प्रयोग करण्यासाठी हक्काची जागा मिळेल आणि त्याचं कामही लोकांना दाखवत येईल.

कृष्णा आधी फक्त 2 तास मुलांसोबत काम करायचा. मुलं लगेचच कंटाळून खेळायला पळायची पण आता शिक्षकांनाही या कामाचं महत्त्व पटलं आहे. त्यामुळेच मुलांनी जास्त वेळ या प्रयोगांसाठी द्यावा असा तेही प्रयत्न करतात.
BAIF संस्थेच्या सहकार्याने कृष्णा हे काम करतो आहे. मूळचा चेन्नईचा असलेला कृष्णा शिकाऊ ( intern) म्हणून National Innovation Foundation येथे काम करतो आहे. महत्त्वाचं म्हणजे त्याला तमिळ आणि इंग्रजी शिवाय दुसरी भाषा येत नाही. पण मुलांची भाषा मात्र मराठी आणि हिंदी आहे. अस असलं तरी आजवर कामाच्या आड भाषेचा अडसर आलेले नाही. किंबहुना मुलांशी संवाद साधण्याची कलाच त्याला साधली आहे अस म्हणायला हवं.

कृष्णा म्हणतो कि, दैनंदिन अडचणींवर मात करण्यासाठी मुलांनी उपाय शोधवेत, त्यांच्या कल्पनाशक्तीला वाव मिळवा म्हणून मी त्यांना प्रोत्साहन देतो आहे. पण योग्य मार्ग, दिशा त्यांना मिळत नाही. ती दरी मी सांधायचा प्रयत्न करतो आहे.

इनोव्हेशन म्हणजे प्रत्येक वेळी काहीतरी मोठं, अवघड मशीन तयार करणं नव्हे तर कोणतीही छोटी गोष्ट सुद्धा मोठा प्रभाव टाकेल, जसं या गावात झालं आहे.
 वर्षा जोशी-आठवले