जन्माला आलेल्या बाळाचं पहिलं अन्न कोणतं तर मातेचं दूध. हीच गोष्ट खरतर आपल्याकडे पूर्वीपासून चालत आलेली आहे. पण काहीवेळा सौंदर्याच्या चुकीच्या कल्पनांमुळे हा विचार मागे पडत गेला. म्हणजे अंगावर पाजल्याने फिगर खराब होते, शरीर बेढब दिसते अशा काही सौंदर्य विषयक समजुतींमुळे ब्रेस्ट फीडिंग मागे पडल. तसच, गेल्या २५-३० वर्षांत स्त्रियांचं नोकरी करण्याचं वाढत प्रमाण, मधल्या काही काळात बाळंतपणासाठी कमी मिळणारी सुट्टी, या सगळ्याचाच विपरीत परिणाम बाळाच्या स्तनपानावर झाला.
पुढे सतत यावर संशोधन होत राहिल्याने लक्षात आलं की, जन्म झाल्याबरोबर पहिल्या दोन-तीन दिवसांत आईच्या स्तनातून मिळणार दूध हे बाळासाठी संजीवन ठरणार आहे. तसच सहा महिने केवळ स्तनपान हेदेखील महत्त्वाचे आहे. हे लक्षात आल्याने त्याबाबत जागृती होऊ लागली. याचाच परिणाम म्हणजे आता बाळंतपणाची सुट्टी तीन महिन्यांवरून सहा महिन्यांपर्यंत मिळू लागली आहे. आता स्तनपान देणाऱ्या मातेसाठी कामाच्या ठिकाणी वेगळ्या जागेची सुविधाही मिळू लागली आहे. असं सकारात्मक वातावरण सर्वच ठिकाणी झालं तर बराच फरक पडेल.
या विषयाचा आता सखोल अभ्यासही होऊ लागला आहे. त्यामुळे स्तनपानाच महत्त्व दिवसेंदिवस जास्त लक्षात येऊ लागलं आहे. त्यातले काही महत्त्वाचे मुद्दे –
पहिल्या दोन-तीन दिवसातल दूध चांगलं नाही ही आपल्याकडची एक गैरसमजूत आहे. वास्तविक या पहिल्या चिकासारख्या दुधातून बाळाची प्रतिकारशक्ती वाढण्यास मदत होणार असते. त्यामुळे हे दूध अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
सहा महिने निव्वळ स्तनपान हा आणखी एक महत्त्वाचा मुद्दा. आईच्या दुधाव्यतिरिक्त दुसरा कोणताही पदार्थ बाळाला द्यायचा नाही, हे पण एक महत्त्वाच तत्त्वं. पण हे फारसं पाळल जात नाही. त्याकडेही लक्ष देण्याची गरज आहे.
हल्ली सीझर सेक्शनच प्रमाण वाढतं आहे. ३० ते ५० टक्के असं सध्या सिझरच प्रमाण आहे. अशावेळी पहिले दोन दिवस हे दूध बाळाला मिळतच नाही. तेव्हा काय करता येऊ शकत याचा विचार होणही आवश्यक आहे.
काहीवेळा जुळी बाळं असतील तर दोघांना दूध पुरेल का अशीही शंका त्या आईला वाटतं असते. पण अशावेळी दोन्ही बाळांना पुरेसं दूध मातेच्या शरीरातून तयार होऊ शकतं.
सध्या आपल्यासमोरच आव्हान म्हणजे सिझेरियन प्रसूती. कारण यामुळे बाळाला लगेचच स्तनपान मिळत नाही. काहीवेळा वरचे दूध, पाणी अशा गोष्टी बाळाला दिल्या जातात. हेही टाळता यायला हवं.
काहीवेळा पहिल्यांदाच आई होणाऱ्या स्त्रीला बाळाला पाजणे, हे तंत्र आत्मसात करणे अवघड जाते. बाळ कसं धरावं इथपासून ते अगदी पाजताना बाळाची स्थिती कशी असावी, डोकं कसं धरावं, उजवीकडून पाजावं की डावीकडून, चोवीस तासातून कितीवेळा स्तनपान द्यावं, बाळ दूध घेतय की नाही हे कसं ओळखावं अशा सगळ्या गोष्टीबाबत मातेचं शिक्षण करणं गरजेच आहे. पण, खरतर या संदर्भात ट्रेनिंग, व्हिडीओज उपलब्ध आहेत. त्यासाठी आईची आणि बाळाची बसण्याची विशिष्ट स्थिती आवश्यक असते. खरतर ही एक कला किंवा तंत्र आहे. ही कला अवगत करण्यासाठी काही वेळा मातेला शिक्षित कराव लागतं. गरोदरपणाच्या सातव्या-आठव्या महिन्यातच हे शिक्षण त्या स्त्रीला मिळायला हवं.
बाळांना अधिकाधिक प्रमाणात मातेचंच दूध मिळावं यासाठी सायनमध्ये एक मिल्क बँकेचा प्रयोगही झालेला आहे. त्याला चांगला प्रतिसादही आहे. ज्या मातेची सिझेरियन प्रसूती होते आणि लगेचच स्तनपान देणे ज्या मातेला शक्य नाही. तिच्या बाळांसाठी अशी मिल्क बँक अत्यंत उपयोगी आहे. इथे शास्त्रीय पद्धतीने डोनर स्त्रियांकडून दूध साठवले जाते. स्तनपानाला चालना मिळावी यासाठी ब्रेस्ट फीडिंग प्रमोशन नेटवर्क असा एक सपोर्ट ग्रुपही तयार झाला होता. एकमेकींना येणाऱ्या अडचणी त्यावर काही उपाय यासाठी या ग्रुपने काम केलं. असेही काही वेगळे प्रयोग आहेत.
गरोदरपण, बाळंतपण आणि मुलांना वाढवणे यासगळ्या बाबतीत जगातल्या प्रत्येक संस्कृतीत वेगळे समज-गैरसमज आहेत. पण, प्रत्येक आई-बाबा, कुटुंबीय, समाज आणि आता प्रशासनानेही याबाबत सजग होणं गरजेच आहे. आईचं दूध हा बाळाचा पहिला हक्क त्याला मिळवून देण्यासाठी सगळीकडूनच प्रयत्न व्हायला हवेत.
पुढे सतत यावर संशोधन होत राहिल्याने लक्षात आलं की, जन्म झाल्याबरोबर पहिल्या दोन-तीन दिवसांत आईच्या स्तनातून मिळणार दूध हे बाळासाठी संजीवन ठरणार आहे. तसच सहा महिने केवळ स्तनपान हेदेखील महत्त्वाचे आहे. हे लक्षात आल्याने त्याबाबत जागृती होऊ लागली. याचाच परिणाम म्हणजे आता बाळंतपणाची सुट्टी तीन महिन्यांवरून सहा महिन्यांपर्यंत मिळू लागली आहे. आता स्तनपान देणाऱ्या मातेसाठी कामाच्या ठिकाणी वेगळ्या जागेची सुविधाही मिळू लागली आहे. असं सकारात्मक वातावरण सर्वच ठिकाणी झालं तर बराच फरक पडेल.
या विषयाचा आता सखोल अभ्यासही होऊ लागला आहे. त्यामुळे स्तनपानाच महत्त्व दिवसेंदिवस जास्त लक्षात येऊ लागलं आहे. त्यातले काही महत्त्वाचे मुद्दे –
पहिल्या दोन-तीन दिवसातल दूध चांगलं नाही ही आपल्याकडची एक गैरसमजूत आहे. वास्तविक या पहिल्या चिकासारख्या दुधातून बाळाची प्रतिकारशक्ती वाढण्यास मदत होणार असते. त्यामुळे हे दूध अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
सहा महिने निव्वळ स्तनपान हा आणखी एक महत्त्वाचा मुद्दा. आईच्या दुधाव्यतिरिक्त दुसरा कोणताही पदार्थ बाळाला द्यायचा नाही, हे पण एक महत्त्वाच तत्त्वं. पण हे फारसं पाळल जात नाही. त्याकडेही लक्ष देण्याची गरज आहे.
हल्ली सीझर सेक्शनच प्रमाण वाढतं आहे. ३० ते ५० टक्के असं सध्या सिझरच प्रमाण आहे. अशावेळी पहिले दोन दिवस हे दूध बाळाला मिळतच नाही. तेव्हा काय करता येऊ शकत याचा विचार होणही आवश्यक आहे.
काहीवेळा जुळी बाळं असतील तर दोघांना दूध पुरेल का अशीही शंका त्या आईला वाटतं असते. पण अशावेळी दोन्ही बाळांना पुरेसं दूध मातेच्या शरीरातून तयार होऊ शकतं.
सध्या आपल्यासमोरच आव्हान म्हणजे सिझेरियन प्रसूती. कारण यामुळे बाळाला लगेचच स्तनपान मिळत नाही. काहीवेळा वरचे दूध, पाणी अशा गोष्टी बाळाला दिल्या जातात. हेही टाळता यायला हवं.
काहीवेळा पहिल्यांदाच आई होणाऱ्या स्त्रीला बाळाला पाजणे, हे तंत्र आत्मसात करणे अवघड जाते. बाळ कसं धरावं इथपासून ते अगदी पाजताना बाळाची स्थिती कशी असावी, डोकं कसं धरावं, उजवीकडून पाजावं की डावीकडून, चोवीस तासातून कितीवेळा स्तनपान द्यावं, बाळ दूध घेतय की नाही हे कसं ओळखावं अशा सगळ्या गोष्टीबाबत मातेचं शिक्षण करणं गरजेच आहे. पण, खरतर या संदर्भात ट्रेनिंग, व्हिडीओज उपलब्ध आहेत. त्यासाठी आईची आणि बाळाची बसण्याची विशिष्ट स्थिती आवश्यक असते. खरतर ही एक कला किंवा तंत्र आहे. ही कला अवगत करण्यासाठी काही वेळा मातेला शिक्षित कराव लागतं. गरोदरपणाच्या सातव्या-आठव्या महिन्यातच हे शिक्षण त्या स्त्रीला मिळायला हवं.
बाळांना अधिकाधिक प्रमाणात मातेचंच दूध मिळावं यासाठी सायनमध्ये एक मिल्क बँकेचा प्रयोगही झालेला आहे. त्याला चांगला प्रतिसादही आहे. ज्या मातेची सिझेरियन प्रसूती होते आणि लगेचच स्तनपान देणे ज्या मातेला शक्य नाही. तिच्या बाळांसाठी अशी मिल्क बँक अत्यंत उपयोगी आहे. इथे शास्त्रीय पद्धतीने डोनर स्त्रियांकडून दूध साठवले जाते. स्तनपानाला चालना मिळावी यासाठी ब्रेस्ट फीडिंग प्रमोशन नेटवर्क असा एक सपोर्ट ग्रुपही तयार झाला होता. एकमेकींना येणाऱ्या अडचणी त्यावर काही उपाय यासाठी या ग्रुपने काम केलं. असेही काही वेगळे प्रयोग आहेत.
गरोदरपण, बाळंतपण आणि मुलांना वाढवणे यासगळ्या बाबतीत जगातल्या प्रत्येक संस्कृतीत वेगळे समज-गैरसमज आहेत. पण, प्रत्येक आई-बाबा, कुटुंबीय, समाज आणि आता प्रशासनानेही याबाबत सजग होणं गरजेच आहे. आईचं दूध हा बाळाचा पहिला हक्क त्याला मिळवून देण्यासाठी सगळीकडूनच प्रयत्न व्हायला हवेत.
डॉ. क्रांती रायमाने, स्त्रीरोगतज्ज्ञ
No comments:
Post a Comment