पाहिलेलं, न पाहिलेलं, मनातलं -14

टेक्नोलॉजी हे आम्हासारख्या दृष्टीहीन व्यक्तींसाठी एक वरदान आहे. पूर्णपणे मला मान्य झाल्यावरच मी हे विधान करतेय. स्मार्टफोनने आयुष्य खाजगी ठेवण्यासाठी मोठं सहाय्य केलं आहे. ऍन्डरॉइड फोनच्या सेटिंग्समध्ये जाऊन ऍक्सेसिबिलिटी हे फिचर उघडल्यावर तुम्हाला त्यात टॉकबॅक हा ऑप्शन दिसतो. तो ऑन केला की, फोन बोलायला लागतो आणि त्याच्या टचिंग स्टाइलमध्ये बदल होतो. डोळस व्यक्ती, जे ऍप उघडायचं असेल त्यावर एकदा टच करते आणि ते ऍप ओपन होतं. पण, हे दृष्टीहीन व्यक्तीच्या बाबतीत शक्य नसतं. आधी बोट फिरवून त्यांना आपल्याला कोणतं ऍप ओपन करायची आहे, ते शोधून कन्फर्म करावं लागतं आणि मग त्यावर दोनदा टॅप करावं लागतं. अशाने चुकून टच झालं म्हणून कोणतीही ऍप नको असताना ओपन होण्याची शक्यताच राहत नाही. एवढी मदत करणारा फोन असल्याने, फेसबुक, वॉट्सॅप, ट्विटरसारख्या अनेक सोशल नेटवर्किंग साइट्सवरचा दृष्टीहीनांचा वावर वाढला आहे. त्यांचे विचार ते एकाच वेळी समाजातल्या कितीतरी लोकांपुढे मांडू शकत आहेत. अनेक सपोर्टिव ऍप्सच्या मदतीने आपलं रोजचं आयुष्य सुकर करू शकताहेत. ऍप्सच्या या खजिन्यापैकीच एका अत्यंत मौलिक ऍपचा मी इथे उल्लेख करू इच्छिते.
बी माय आईज (Be My Eyes) हे ते ऍप. कितीही टेक्नोलॉजी असली, तरी कधीतरी डोळस व्यक्तीच्या मदतीची गरज भासतेच. उदाहरणार्थ, ओजसला औषध पाजायचंय आणि माझ्या बिल्डिंगमधल्या मैत्रिणी योगायोगाने घरी नाहीत. औषधाचं नाव माहिती असून फक्त ते नाव वाचता येत नसल्याने मला ते पाजता येणार नाही. अशावेळी मला ‘बी माय आईज’ या
ऍप्लिकेशनचा उपयोग होतो. ऍप ओपन केली की, जवळच्या स्वयंसेवकाला विडियोकॉल करा असा ऑप्शन येतो. तसं मी केलं की, समोरची व्यक्ती फोन उचलते आणि मग मी बाटल्या त्याला दाखवून त्यातलं मला बाळाला कोणतं औषध पाजायचं ते निवडून घेते. अर्थात यासाठी स्वयंसेवक व्यक्तींनी हे ऍप आपल्या फोनमध्ये घेऊन आपलं नाव त्यात नोंदवून ठेवावं लागतं.
खरंच, किती सुसह्य होतंय आयुष्य! नाही तर, कॉलेजमध्ये भरतच्या प्रेमात असताना कुठे होते हे स्मार्ट फोन? ‘आय लव यू’ सारखा अत्यंत खाजगी मेसेजही कोण्यातरी मैत्रिणीच्या मदतीने पाठवावा लागला असता आणि त्याला वाचून घ्यायलाही कोण्यातरी मित्राला दाखवावा लागला असता. गंमत आणि अगतिकता यांच्या मिलाफाचा अनुभव स्मार्टफोनने दिला असंच म्हणता येईल.
फक्त एवढंच नाही. आणखी बऱ्याच गोष्टींमध्ये आजकाल अपंग व्यक्तींचा विचार केलेला आढळतो. ट्रेनने रोजचा प्रवास करणाऱ्यांना हे ठाऊक आहेच की, पुढल्या स्टेशनची अनाउंन्समेन्ट तिन्ही भाषांमध्ये केली जाते. त्यामुळे “आता कोणतं स्टेशन येईल? शेजारच्याने सांगितलं नाही किंवा आपला अंदाज चुकलाच तर आपण दुसऱ्याच स्टेशनला तर उतरणार नाही ना?” ही भिती कमी झाली आहे. पण, पूर्ण गेली असं मात्र म्हणता येणार नाही. कधी एखाद्या जुन्या गाडीने प्रवास करावा लगतो, जिच्यात ही सिस्टमच नाही, कधी स्पिकरचा आवाज एवढा लहान असतो की, ट्रेनच्या आवाजातून ती बाई काय बोलतेय हेच कळत नाही. तर कधी अनाउन्समेन्टच मागेपुढे होत असते. पण, काहीच नसल्यापेक्षा काहीतरी होतंय हे महत्त्वाचं.
प्लॅटफॉर्मसुद्धा दृष्टीहीन व्यक्तींची सोय लक्षात घेऊन बनवले जात आहेत. मधला भाग अत्यंत गुळगुळीत, कडेपासून अडीच तीन फूट आत पायाला स्पर्शने कळतील असे पट्टे आणि अगदी कडेचा भाग खरखरीत पद्धतीने बांधलेला असतो. यामुळे काय होतं? तर, चालण्याच्या भरात चुकून रुळांकडे जाणारी दृष्टीहीन व्यक्ती लगेच सावध होऊन उजवी वा डावीकडे सरकून सुरक्षितपणे चालू शकते. नाही, तर... किती दाखले देऊ अंधत्वामुळे रुळात पडलेल्या माझ्यासारख्यांचे? काहींना तर अंधत्वाबरोबरच हातापायांचं अपंगत्व आलंय कायमचं. अपंगांसाठी असलेल्या डब्ब्यातली गर्दी हा एका स्वतंत्र लेखाचा विषय आहे. पण, तो डब्बा आम्हाला कळावा म्हणून प्रत्येक प्लॅटफॉर्मवर बीपरची सोय केलेली आहे. शिवाय तिथे चौकोन तुकड्यांनी बनवलेली जमीन असते. म्हणजे जे दृष्टीहीन आहेत त्यांना ऐकून तर जे अंध आणि कर्णबधीर आहेत त्यांना स्पर्शाने कळावं हा हेतू. पण, बऱ्याचदा बीपर वाजत नाहीत आणि प्रत्येक प्लॅटफॉर्मवर थांबणाऱ्या ट्रेनचा डब्बा त्या बीपरकडेच थांबतो असंही नाही. पण, काही प्रवासी मदत करून तेवढी गैरसोय टाळतात. जिथे आवश्यक तिथे मदत केली पाहिजे, हे जितकं खरं तितकंच आपल्याला ती मागताही आली पाहिजे, हेही खरंच.
- अनुजा संखे